Depresja u nastolatków – kiedy „gorszy dzień” staje się wołaniem o pomoc?

Być może widzisz, że Twoje dziecko coraz częściej zamyka się w pokoju, łatwo wybucha złością, odsuwa się od znajomych. Mówisz sobie: „pewnie bunt”, „tak już mają nastolatki” – i jednocześnie gdzieś z tyłu głowy pojawia się niepokój, że coś jednak jest nie tak.

To bardzo trudna sytuacja dla rodzica. Z jednej strony nie chcesz dramatyzować, z drugiej – boisz się przegapić moment, w którym zwykły „gorszy czas” zamienia się w coś poważniejszego. Depresja u młodych ludzi rzadko wygląda jak w filmach; często ukrywa się pod maską rozdrażnienia, zmęczenia, „olewania” szkoły czy domowych obowiązków.

Ten tekst powstał po to, żeby pomóc Ci lepiej zrozumieć, co może być pierwszym sygnałem depresji u nastolatka, jakie są jej przyczyny oraz kiedy i gdzie szukać pomocy – także w sytuacji nagłego kryzysu.

Depresja nastolatków – skala problemu

Według raportu UNICEF (Keeley i in., 2021) dotyczącego dobrostanu dzieci i młodzieży, opartego na badaniach w 21 krajach, ponad 13% nastolatków w wieku 10–19 lat mierzy się z zdiagnozowanymi zaburzeniami psychicznymi. To około 86 milionów młodych ludzi w wieku 15–19 lat i 80 milionów w wieku 10–14 lat na całym świecie.

Spośród zgłaszanych trudności lęk i depresja stanowią blisko 40% wszystkich diagnozowanych zaburzeń. Niezauważona i nieleczona depresja u nastolatków ma poważne konsekwencje – wpływa na rozwój, relacje, wyniki w nauce, a w skrajnych przypadkach może prowadzić do prób samobójczych i śmierci.

To nie jest „foch” ani „lenistwo”. To choroba, którą można i trzeba leczyć.

Objawy depresji u nastolatków – na co warto zwrócić uwagę?

U młodej osoby depresja rzadko wygląda jak „klasyczny” obraz choroby znany z filmów. Często objawia się zmianą zachowania, drażliwością, „czepianiem się”, wybuchami złości.

Poniżej lista objawów, które – jeśli utrzymują się przez co najmniej dwa tygodnie i wyraźnie wpływają na funkcjonowanie nastolatka – powinny skłonić do konsultacji ze specjalistą:

Zmiany w zachowaniu i emocjach:

• nagła, wyraźna zmiana zachowania

• przewlekły smutek, poczucie beznadziejności

• rozdrażnienie, „wybuchowość”, częsta złość

• napady agresji, konflikty z rówieśnikami i domownikami

• wycofanie społeczne, odcinanie się od znajomych

• zmienność nastroju – „huśtawki” bez wyraźnej przyczyny

Sen i ciało:

• bezsenność lub przeciwnie – nadmierna senność

• zmiany apetytu (brak apetytu albo nadmierne jedzenie)

• zmęczenie, brak energii, częste narzekanie na „brak siły”

• trudności z koncentracją (m.in. problemy w szkole, zapominanie, „gapienie się w jeden punkt”)

Myśli i zachowanie wewnętrzne:

• wycofanie z dotychczasowych pasji i aktywności

• negatywne myśli o sobie („jestem beznadziejny/a”, „wszyscy mają mnie dość”)

• wyrażane zainteresowanie śmiercią

• myśli samobójcze, plany samobójcze, samookaleczenia, próby samobójcze

Nie każdy z tych objawów oznacza od razu depresję, ale im więcej sygnałów i im dłużej trwają, tym ważniejsze jest, by nie zostawiać nastolatka samego z tym doświadczeniem.

Przyczyny depresji u nastolatków – co zwiększa ryzyko?

Nie ma jednej prostej przyczyny. U jednych młodych ludzi depresja pojawia się po konkretnym, trudnym wydarzeniu, u innych rozwija się powoli, bez wyraźnego „momentu zero”.

Czasem wyzwalaczem są sytuacje traumatyczne:rozwód rodziców, śmierć bliskiej osoby, przemoc, hejt rówieśniczy, poważna choroba, przeprowadzka.

Wiemy jednak, że istnieją czynniki, które zwiększają ryzyko depresji:

1. Czynniki biologiczne

• depresja lub inne zaburzenia psychiczne w bliskiej rodzinie

• większa wrażliwość układu nerwowego, predyspozycje genetyczne

2. Dysfunkcyjna sytuacja w rodzinie

• uzależnienie rodzica od alkoholu lub innych substancji

• agresywne zachowania ze strony dorosłych

• wychowywanie przez jednego rodzica przy braku obecności drugiego

3. Relacje w rodzinie

• brak uwagi i emocjonalnej dostępności ze strony rodziców

• brak możliwości spokojnej rozmowy o uczuciach i problemach

• chroniczny brak wspólnego czasu, życie „obok siebie”

4. Relacje z otoczeniem

• brak akceptacji w grupie rówieśniczej

• doświadczenia przemocy rówieśniczej, hejtu, wyśmiewania

• poczucie wykluczenia, bycia „gorszym”

5. Predyspozycje indywidualne

• niska samoocena

• wysoka wrażliwość na krytykę

• trudności w nawiązywaniu i utrzymywaniu relacji

Ważne: depresja to nie „wina” dziecka ani rodzica. To splot czynników biologicznych, środowiskowych i psychologicznych. Zamiast szukać winnego – szukajmy pomocy.

Co może zrobić rodzic, który się niepokoi?

Jeśli widzisz, że Twoje dziecko „gaśnie”, zmienia się, izoluje, ma coraz gorszy nastrój – to już jest wystarczający powód, by zareagować. Nie musisz czekać, aż „będzie naprawdę źle”.

1. Zatrzymaj się i przyjrzyj sytuacji

• Zwróć uwagę, od kiedy trwają niepokojące zmiany.

• Zastanów się, czy wydarzyło się coś trudnego w ostatnich tygodniach lub miesiącach.

• Obserwuj, jak nastolatek funkcjonuje w szkole, w relacjach, w domu.

2. Zacznij od rozmowy – spokojnej i bez oceniania

Możesz powiedzieć na przykład:

„Od jakiegoś czasu widzę, że jesteś bardziej przygaszony/a. Martwię się o Ciebie. Chciałabym zrozumieć, co się dzieje.”

Kilka ważnych zasad:

• więcej słuchaj, mniej mów

• nie bagatelizuj („inni mają gorzej”, „ogarnij się”, „weź się w garść”)

• nie strasz („jak tak dalej będzie, to…”), nie moralizuj

• nazwij swoje emocje („boję się o Ciebie”, „jesteś dla mnie ważny/a”)

3. Zaproponuj wspólne szukanie pomocy

Psycholog, psychoterapeuta, psychiatra dzieci i młodzieży, pedagog szkolny, poradnia psychologiczno-pedagogiczna – to miejsca, gdzie można uzyskać wsparcie.

Dla nastolatka bardzo ważne jest, by nie czuł się „problemem do naprawienia”, ale osobą, z którą razem szukacie rozwiązania.

Kiedy potrzebna jest pilna pomoc?

Są sytuacje, w których nie czekamy na „lepszy moment”, tylko reagujemy od razu.Pilnej pomocy wymagają m.in.:

• wypowiadane myśli samobójcze („chciałbym/chciałabym zniknąć”, „nie widzę sensu życia”)

• konkretne plany odebrania sobie życia

• samookaleczenia (świeże rany, blizny, ślady po cięciach, oparzeniach)

• nagłe, skrajne pogorszenie nastroju, urojenia, silne pobudzenie lub odcięcie od rzeczywistości

• podejrzenie, że nastolatek może aktualnie zrobić sobie krzywdę

W takiej sytuacji:

• nie zostawiaj dziecka samego,

• zadzwoń na numer alarmowy 112 lub jedź na najbliższy szpitalny oddział ratunkowy / izby przyjęć psychiatrycznych,

• staraj się zachować spokój w komunikacji („jestem z Tobą”, „zaraz poszukamy pomocy”).

Ważne numery telefonów pomocowych

Te numery warto mieć zapisane w telefonie – swoim i dziecka. Możesz je też wydrukować i powiesić w widocznym miejscu w domu.

• 112 – numer alarmowy. W sytuacji bezpośredniego zagrożenia życia lub zdrowia.

• 116 111 – Telefon zaufania dla dzieci i młodzieży , ogólnopolski, bezpłatny, anonimowy telefon zaufania, działający 24/7. Nastolatki mogą zadzwonić lub napisać z każdym problemem.

• 800 12 12 12 – Dziecięcy Telefon Zaufania Rzeczniczki Praw Dziecka Bezpłatna, całodobowa linia dla dzieci, młodzieży oraz ich rodziców i opiekunów. Dostępny jest także czat internetowy.

• 800 70 2222 – Centrum Wsparcia dla Osób w Kryzysie Psychicznym. Bezpłatny, całodobowy telefon dla osób dorosłych i młodzieży w kryzysie psychicznym; można skorzystać także z czatu i kontaktu mailowego.

Możesz powiedzieć dziecku wprost:

„Jeśli kiedyś będzie Ci bardzo źle, a nie będziesz chciał/a mówić ze mną – zadzwoń pod jeden z tych numerów. To nie znaczy, że mnie zawiodłeś/aś. To znaczy, że dbasz o siebie.”

Na zakończenie – nie musisz wiedzieć wszystkiego

Żaden rodzic nie jest przygotowany na to, że jego dziecko może mieć depresję. Możesz czuć lęk, złość, bezradność, poczucie winy. To naturalne.

Najważniejsze jest nie to, czy zareagujesz „idealnie”, ale czy zareagujesz w ogóle:

• zauważysz sygnały,

• potraktujesz je poważnie,

• poszukasz wsparcia – dla swojego dziecka i, jeśli trzeba, także dla siebie.

Depresja jest chorobą, którą można leczyć. Im szybciej młody człowiek otrzyma pomoc, tym większa szansa, że odzyska poczucie sprawczości, sens i radość życia.

Jeśli czytasz ten tekst jako rodzic: to, że tu jesteś i szukasz informacji, jest już bardzo ważnym krokiem. Nie jesteście w tym sami.

Źródła danych wykorzystanych w artykule:

Narodowy Fundusz Zdrowia, Raport o zdrowiu: NFZ o zdrowiu. Depresja (ezdrowie.gov.pl).

Statystyki Zamachów Samobójczych 2023, Komenda Główna Policji (statystyka.policja.pl).

Portal Pacjent.gov.pl – Mapa punktów pomocy psychologicznej.

Rzecznik Praw Dziecka (brpd.gov.pl).

Raport UNICEF „The State of the World’s Children 2021″ (https://www.unicef.org/reports/state-worlds-children-2021)